Ngôn ngữ nghĩa là gì 2021

Kinh Nghiệm Hướng dẫn Ngôn ngữ nghĩa là gì 2022

Bạn đang tìm kiếm từ khóa Ngôn ngữ nghĩa là gì 2022-06-04 20:16:03 san sẻ Bí quyết Hướng dẫn trong nội dung bài viết một cách Chi Tiết.

(lược trích và bổ trợ update bài: Lê Đình Tư. Những yếu tố ngữ nghĩa học âm vị. Tạp chí khoa học ngoại ngữ 3, 2005)

Như trên đã nói, ngôn từ học phân biệt hai bình diện của ngôn ngữ: bình diện biểu hiện và bình diện nôi dung hay bình diện ngữ nghĩa. Nói về bình diện biểu hiện của ngôn ngữ là nói về cấu trúc hình thức của các đơn vị ngôn ngữ, còn nói về bình diện nội dung là nói về ý nghĩa của các đơn vị đó. Với quan niệm đó, người ta cũng đã vạch ra một đường ranh giới cho các lĩnh vực nghiên cứu và phân tích ngôn ngữ: Mô tả mặt biểu hiện của ngôn ngữ, chúng ta đi từ cấp. độ âm vị, còn khi mô tả mặt nội dung của nó thì bắt đầu từ cấp. độ hình vị. Âm vị được coi là những đơn vị ngôn ngữ nhỏ nhất dùng để cấu tạo nên mặt ngữ âm của ngôn từ và không tồn tại nghĩa, còn hình vị là đơn vị nhỏ nhất có nghĩa của ngôn ngữ. Kết quả là, khi đề cập. đến bình diện ngữ nghĩa của ngôn ngữ, cấp. độ âm vị thường bị bỏ qua. Nói cách khác, ngữ nghĩa học thường được coi là lĩnh vực ngôn ngữ học nghiên cứu và phân tích những cấp. độ ngôn ngữ lớn hơn âm vị. Trong thực tiễn, khi so sánh những yếu tố ngữ nghĩa giữa những ngôn từ, người ta cũng thường triệu tập đa phần vào Lever từ vựng, chính vì những cty chức năng từ vựng như từ, thành ngữ sẽ là những cty chức năng có nghĩa hoàn hảo nhất và trọn vẹn có thể xác lập được những cty chức năng tương tự trong ngôn từ khác để so sánh.

Tuy nhiên, từ lâu người ta đã để ý đến các hiện tượng tượng thanh hay tượng hình, tức là những trường hợp. mà âm thanh của ngôn ngữ có quan hệ khá chặt chẽ với những gì chúng biểu đạt trong thực tế khách quan. Chẳng hạn, H. Schreuder (1970) đã nhận ra rằng, tổ hợp. âm ‘ash’ trong tiếng Anh rất hay được dùng để biểu đạt những động tác nhanh hoặc đột ngột, ví dụ: flash (lóe sáng), dash (lao tới, ném mạnh), crash (đâm sầm xuống), hay tổ hợp. âm vị /bl/ (cũng trong tiếng Anh) thường xuất hiện trong các từ biểu thị sự khó chịu, ghê tởm hay chán ngấy, ví du: bland smile (nụ cười nhạt nhẽo), blare (làm om sòm), blast (nguyền rủa)… Thậm chí, tác giả còn thấy rằng, trong một số trường hợp., mối quan hệ giữa âm thanh ngôn ngữ (không chỉ là từ tượng thanh) và ý nghĩa chặt chẽ tới mức chúng có thể ảnh hưởng tới việc thay đổi ý nghĩa của từ trong quá khứ, khiến hiện nay một số tổ hợp. âm trong tiếng Anh biểu thị những ý nghĩa tiêu cực thay vì ý nghĩa trung hòa như trước đây. Chẳng hạn, âm vị /u/ khi kết hợp. với một số âm vị khác (ví dụ như với /l/, /ʃ/ hay /p./) thường biểu đạt những sự vật, sự việc được đánh giá tiêu cực, ví dụ: allure (cám dỗ, quyến rũ), shrew (người dàn bà đanh đá, độc ác), putrid (thối tha, đồi bại). Những hiên tượng tương tự trong tiếng Pháp. cũng đã được P. Guiraud (1971) đề cập. đến trong tác phẩm “La semantique”. Trên địa bàn tiếng Việt, Nguyễn Hữu Quỳnh (1994) cũng đã nêu nhận xét rằng, một số vần và nguyên âm “có khả năng biểu thị một nét nghĩa nào đó về trạng thái, họat động, tính chất.”. Ví dụ: vần ‘it’ trong tiếng Việt biểu thị một nét nghĩa chung là ‘làm kín, làm chặt thêm’ của các từ ‘bịt’,’khít’,‘thít’…, trong lúc vần ‘óp’ mang nét nghĩa ‘giảm thể tích, thu nhỏ khối lượng’ như trong các từ ‘bóp’, hay‘tọp.’. Nghiêm túc hơn, các nhà phong cách học cũng đã bàn khá nhiều về giá trị tu từ học của các yếu tố ngữ âm trong các ngôn ngữ. Xa hơn nữa, W. Humboldt cũng đã nhìn nhận ý nghĩa biểu trưng của các đơn vị ngữ âm trong các ngôn ngữ.

Nhìn một cách tổng thể, những nhà ngôn ngữ học này, ở những mức độ và góc độ khác nhau, đều thừa nhận tính có lí do nhất định của âm thanh ngôn ngữ. Họ cho rằng không phải lúc nào mối quan hệ giữa mặt âm và mặt nghĩa trong ngôn ngữ cũng đều mang tính võ đoán, rằng các ngôn ngữ có những lí do và cách thức khác nhau để lựa chọn các phương tiện ngữ âm nhằm biểu đạt những sự vật, hiện tượng, đặc trưng, hay tính chất trong thực tế khách quan. Sự lựa chọn này có tương quan đến bản thân các âm thanh ngôn ngữ và các mối quan hệ đối lập. giữa chúng với nhau. Nói cách khác, trong một số trường hợp., người ta thừa nhận có sự hài hòa nhất định giữa mặt âm thanh và mặt nghĩa của các tín hiệu ngôn ngữ.

Như vậy, âm vị có thể được sử dụng theo hai mục tiêu khác nhau: 1/tạo ra các từ, và 2/ tạo nghĩa mới cho các từ. Trong mục đích thứ nhất, những âm vị tạo ra các từ rất khác nhau nhờ những thế đối lập. về những nét khu biệt của chúng, còn trong mục đích thứ hai, từ được bổ sung một ý nghĩa mới nào đấy nhờ việc khai thác các giá trị ngữ nghĩa mà các âm vị có thể mang lại. Sự tồn tại các giá trị ngữ nghĩa của âm vị khiến cho sự phân biệt hai bình diện của ngôn ngữ, tức bình diện biểu hiện và bình diện ngữ nghĩa theo cách xưa nay, trở nên không rõ ràng hoặc/và không triệt để. Ngữ nghĩa học truyền thống không quan tâm đến hoặc không thừa nhận những giá trị ngữ nghĩa của những đơn vị ngôn ngữ nhỏ hơn hình vị. Đó là cái phần dư ngữ nghĩa trong ngôn ngữ mà ngôn ngữ học chưa có cách giải quyết dứt khoát. Thông thường, khi nhận thấy một hiện tượng ngôn ngữ nào đấy mang giá trị ngữ nghĩa, người ta cứ nghĩ trước hết đến sự hiện diện của hình vị hay từ.

Sự thừa nhận giá trị ngữ nghĩa của các âm vị, hoặc phức thể âm vị, tạo tiền đề cho việc hình thành một bộ môn nghiên cứu mới: Ngữ nghĩa học âm vị (semantyka fonemów lub fonosemantyka), bộ môn nghiên cứu và phân tích giá trị ngữ nghĩa của cấp. độ âm vị.

Ngữ nghĩa học âm vị có vẻ tương quan nhiều hơn đến ngữ dụng học, bởi vì loại ý nghĩa này phụ thuộc nhiều vào các hoạt động giao tiếp. ngôn ngữ cụ thể. Tuy nhiên, ý nghĩa của các âm vị không chỉ tương quan đến sự vận dụng ngôn ngữ mà còn tương quan đến cả lịch sử phát triển của ngôn ngữ, nghĩa là vừa có tính chất đồng đại vừa có tính chất lịch đại. Ngữ nghĩa học âm vị có ý nghĩa thực tiễn to lớn: Nó giúp. giải thích nhiều hiện tượng ngữ nghĩa trong các ngôn ngữ, nhờ đó giúp ta hiểu rõ hơn bản chất của những hiện tượng ngôn ngữ như đồng nghĩa, dị nghĩa, các tên riêng, sự hài âm, chơi chữ , hay đặc điểm cấu tạo của các tiếng xã hội trong một cộng đồng ngôn ngữ.

Như vậy, những nghiên cứu và phân tích ngữ nghĩa học âm vị sẽ bổ trợ update những thông tin làm cho bức tranh về các bình diện ngữ nghĩa của ngôn ngữ được hoàn chỉnh hơn. Với ngữ nghĩa học âm vị, cấu trúc các bình diện của ngôn ngữ trở nên nhất quán hơn: trên bình diện biểu hiện, chúng ta nghiên cứu toàn bộ mặt cấu tạo hình thức của ngôn ngữ: đi từ âm vị đến văn bản, còn trên bình diện ngữ nghĩa, chúng ta xem xét toàn bộ mặt nội dung của ngôn ngữ, cũng đi từ âm vị đến văn bản. Điều này cũng tức là ngữ nghĩa học so sánh cũng quan tâm đến hơn cả Lever âm vị của ngôn từ.

__________________________________________

Lê Đình Tư

2. Ý nghĩa – đối tượng người tiêu dùng nghiên cứu và phân tích của ngữ nghĩa học

Như vậy, trọn vẹn có thể thấy rằng nghĩa học ngôn từ học (từ đây trở đi sẽ tiến hành gọi là ngữ nghĩa học) là một ngành khoa học nghiên cứu và phân tích về ý nghĩa của những cty chức năng ngôn từ. Tuy nhiên, như trọn vẹn có thể thấy phía trên, cái được gọi là ‘ý nghĩa’ là một đối tượng người tiêu dùng rất khó tóm gọn, bởi tính trừu tượng, đa diện và đa cấp của nó. Trong ‘ý nghĩa’, ta cũng trọn vẹn có thể nhận thấy sự xuất hiện của những quan hệ phức tạp giữa cái trừu tượng và cái rõ ràng, cái xã hội và cái thành viên, cái phổ niệm và cái dân tộc bản địa. Ý nghĩa là yếu tố tổng hòa của nhiều loại quan hệ: quan hệ giữa sự vật/hiện tương và một chuối âm thanh/chữ viết nào đó; quan hệ giữa người nói và người nghe; quan hệ giữa con người và xã hội, quan hệ giữa ngôn từ và văn hóa truyền thống…, và cả quan hệ giữa ngôn từ với ngôn từ (hay quan hệ liên ngôn từ). Mạng lưới những quan hệ này làm cho mặt ý nghĩa của ngôn từ trở nên rất khó định nghĩa một cách chứng minh và khẳng định và nhất quán. Ý nghĩa sẽ tiến hành định nghĩa (nếu trọn vẹn có thể nêu được định nghĩa) theo nhiều cách thức rất khác nhau, tùy thuộc vào góc nhìn quan sát: là yếu tố vật, nếu được xem xét trong quan hệ giữa từ và sự vật, là khái niệm, nếu được xem xét trong quan hệ với quy trình nhận thức hiện thực, là thái độ/ tình cảm, nếu được xem xét trong quan hệ giữa những vai tiếp xúc, v.v. (click more phía dưới). Đây đó là nguyên nhân làm cho ‘ý nghĩa’, tuy nhiên đã được những nhà nghiên cứu và phân tích, nhất là những nhà triết học, nghiền ngẫm và tìm hiểu từ thời Cổ đại đến nay, vẫn không được định nghĩa một cách rõ ràng và trọn vẹn.

Với thực ra phức tạp và đa diện của nó, ‘ý nghĩa’ được quan tâm nghiên cứu và phân tích ở nhiều nghành khoa học rất khác nhau, nhưng nhiều khi rất khó vạch được ranh giới rõ ràng Một trong những ‘’ý nghĩa’ được lấy làm đối tượng người tiêu dùng nghiên cứu và phân tích ở những nghành khoa học rất khác nhau đó.

Như trong triết học ví dụ nổi bật nổi bật, ý nghĩa ở đây từng sẽ là cái tương ứng nằm ngoài ngôn từ của một cty chức năng ngôn từ, hay nói cách khác, ý nghĩa đó là quan hệ giữa mặt biểu lộ của ngôn từ và hiện tượng kỳ lạ bên phía ngoài nó. Đây được gọi là ‘ý niệm nhờ vào vật quy chiếu’ (ví dụ: Arystoteles). Quan niệm coi ý nghĩa là yếu tố vật hoặc những đặc trưng của sự việc vật đó là ý niệm sơ đẳng nhất về ý nghĩa của từ. Theo ý niệm này thì từ gợi ra sự vật, thay thế cho việc vật. Điều đó tức là ý nghĩa của từ đó là bản thân sự vật hoặc sự quy chiếu vào sự vật. Quan điểm như vậy cũng rất được J.S. Mill (1843) nêu ra, khi ông xác lập rằng đối tượng người tiêu dùng diễn đạt của những phát ngôn là bản thân hiện thực. Trên cơ sở đó, ông quan tâm nghiên cứu và phân tích về quan hệ giữa những tên thường gọi của những sự vật và sự diễn đạt những sự vật. Tuy nhiên, ông có phân biệt những kiểu tên thường gọi xét về phương pháp chúng liên hệ với việc vật được gọi tên, mà phải kể trước tiên là kiểu tên thường gọi không riêng gì có diễn đạt sự vật mà còn hàm chỉ (connotate) những điểm lưu ý nhất định của đối tượng người tiêu dùng được diễn đạt. Ví dụ, những từ như: ‘người’, ‘chó’, ‘bàn’, ‘sông’, v.v. không riêng gì có diễn đạt những đối tượng người tiêu dùng được gọi tên ở đây mà còn hàm chỉ cả một số trong những thuộc tính của chúng, tức là những điểm lưu ý quyết định hành động về thực ra của người, chó hay bàn, sông, v.v. Quan niệm của Mill được những nhà triết học sau này kế tục và tăng trưởng, nhờ này mà nó giữ một vị trí ổn định trong nghĩa học lô gích và ngữ nghĩa học. Người ta tiếp tục đúng chuẩn hóa thêm những khái niệm: ‘sự quy chiếu’ (referencja/odniesienie) được hiểu là những thuộc tính của một tên thường gọi được sử dụng, còn ‘vật quy chiếu’ (referent) là yếu tố vật/đối tượng người tiêu dùng mà tên thường gọi được quy chiếu vào; ‘sự biểu vật’ (denotacja) và ‘cái biểu vật’(denotat) được vốn để làm chỉ quan hệ giữa tên thường gọi và lớp sự vật hoặc là yếu tố vật đại diện thay mặt thay mặt cho lớp sự vật mà tên thường gọi trọn vẹn có thể được quy chiếu vào. Chẳng hạn, từ ‘chó’ có nội dung (ý nghĩa) là tập hợp những nét đặc trưng của những con chó (gọi chung là ‘cẩu tính’), có ‘cái biểu vật’ là toàn bộ lớp sự vật ‘những con chó’ (hoặc một đại diện thay mặt thay mặt nổi bật nổi bật của chúng), ví như trong câu: „Chó là loài vật trung thành với chủ”, và có ‘vật quy chiếu’ là một con chó rõ ràng nào đó, ví như trong câu: „Con chó của cậu dễ thương quá!”. (Những thuật ngữ này lúc bấy giờ trong tiếng Việt đang rất được dịch rất khác nhau).

Cũng có một quan điểm triết học khác, mang tính chất chất ngôn từ học nhiều hơn thế nữa, nhận định rằng ý nghĩa của một cty chức năng ngôn từ là quan hệ giữa nó với những cty chức năng ngôn từ khác. Đó là quan điểm giống hệt ý nghĩa của một cty chức năng ngôn từ với cách sử dụng nó. Dòng quan điểm này được gọi là ‘ý niệm không nhờ vào vật quy chiếu’ (ví dụ: trường phái triết học phân tích Oxford). Những người theo dòng quan điểm này thường lấy việc miêu tả ý nghĩa của câu, thậm chí còn toàn bộ lời phát biểu làm cơ sở để từ đó xác lập ý nghĩa của những từ như thể loại ý nghĩa thứ phát.

Dẫu vậy, Xu thế hiểu ý nghĩa theo góc nhìn tư tưởng học trong triết học vẫn chiếm ưu thế vượt trội, chính vì ý nghĩa của những tín hiệu ngôn từ ở đây thường được hiểu như thể những ý niệm nằm trong đầu người nói hay những hình ảnh (tưởng tượng) hoặc những ấn tượng về yếu tố vật được gọi tên. Chẳng hạn, vào thời Trung cổ, ý nghĩa thường được hiểu là ’khái niệm’(và do đó mang tên thường gọi chủ nghĩa khái niệm- konceptualizm), và chính trên cái nền của những cuộc tranh cãi xoay quanh ‘khái niệm’ đã tạo ra nên những triết thuyết rất khác nhau: sớm hơn thì có thuyết duy thực (realizm), thuyết duy danh (nominalizm), còn muộn hơn thì có thuyết liên tưởng (asocjacjonizm). Nhưng, trọn vẹn có thể nói rằng, cái dấu ấn tư tưởng học đó biểu lộ rõ ràng nhất trong một sơ đồ biểu thị quan hệ giữa từ (kí hiệu) và ý nghĩa, thường được gọi là ‘tam giác ngữ nghĩa’, do Ogden và Richards (1923) đưa ra, và được trích dẫn cũng như diễn giải trong nhiều khu công trình xây dựng nghiên cứu và phân tích ngữ nghĩa học. Trong sơ đồ này, ý nghĩa được hiểu là khái niệm và được phân biệt với đối tượng người tiêu dùng được diễn đạt (tức ‘vật quy chiếu’).

Trong một cách ý niệm hẹp hơn, ý nghĩa của một tín hiệu ngôn từ chỉ từ là ‘sự ứng xử của con người’ khi phản ứng trước tín hiệu nghe được đó, chính vì sự ứng xử của con người sẽ là chỉ báo quý khách quan duy nhất để hiểu những phát ngôn (xem: Bloomfield 1935, Morris 1938 và Osgood 1957). Một ví dụ cổ xưa: phát ngôn „Tôi đang đói.” gây ra ở người tiếp nhận (người nghe) phản ứng: ‘mang thức ăn đến’. Đây đó là ý niệm trong hành vi luận (behawioryzm), vốn đã có những tác động to lớn không riêng gì có trong nghiên cứu và phân tích ngữ nghĩa học mà còn cả trong nhiều nghành hoạt động giải trí và sinh hoạt khác, mặc dầu bị nhiều ý kiến phê phán.

Những ý niệm triết-tâm lí học về ý nghĩa như nêu trên đã được vận dụng vào ngôn từ học nói chung và ngữ nghĩa học nói riêng. Điều đáng nói là lập trường của nhiều nhà ngôn từ học trong yếu tố thực ra của ý nghĩa rất gần với quan điểm của thuyết liên tưởng tâm lí học. Chẳng hạn, trong “Giáo trình…” của tớ, Saussure đã nêu lên tính chất hai mặt của tín hiệu ngôn từ, trong số đó mặt nội dung (tức ý nghĩa) của nó được ông ý niệm là ‘khái niệm’. Cách ý niệm này của Sausure sau này đang trở thành nền tảng lí luận cho những khu công trình xây dựng nghiên cứu và phân tích ngữ nghĩa học theo đường hướng cấu trúc luận. Còn trong những đường hướng nghiên cứu và phân tích mới hơn, được gọi chung là ngôn từ học học tri nhận, ý niệm tâm lí học thậm chí còn đang trở thành tư tưởng chủ yếu, khi ngôn từ sẽ là một bộ phận của cơ chế tâm lí con người và tính chất tâm lí của ý nghĩa luôn luôn luôn được nhấn mạnh vấn đề . Theo cách hiểu của những nhà tri nhận luận (ví dụ: G. Lakoff, Ch. Fillmore, R. Langacker) thì ý nghĩa là „phương pháp mọi người hiểu những phát ngôn”. Với cách hiểu như vậy, thật khó trọn vẹn có thể nêu lên một định nghĩa mang tính chất chất ngôn từ học thuần túy về ý nghĩa (click more phía dưới).

Cho nên, trọn vẹn có thể xem ý niệm ”ý nghĩa là quan hệ giữa những cty chức năng ngôn từ” trong ngôn từ học không riêng gì có ghi lại một trào lưu nghiên cứu và phân tích ngữ nghĩa học muốn thoát thoát khỏi tác động của cách tiếp cận triết-tâm lí học, mà còn biểu lộ một Xu thế muốn từ bỏ ý định tìm hiểu về thực ra của ý nghĩa. Ở đây, ý nghĩa được xác lập chỉ nhờ vào việc nghiên cứu và phân tích hai loại quan hệ giữa những cty chức năng ngôn từ: quan hệ tương tự (hay còn gọi là quan hệ kéo theo) và quan hệ xích míc, tức là muốn xác lập ý nghĩa của một cty chức năng ngôn từ thì nên phải xác lập được những cty chức năng tương tự và/ hoặc xích míc với nó. Hai cty chức năng ngôn từ tương tự về nghĩa với nhau nếu chúng đưa tới những hệ luận (kết luận) giống hệt nhau. Ý nghĩa của một cty chức năng ngôn từ đó là cái thuộc tính chung cho toàn bộ những cty chức năng tương tự nghĩa trong một ngôn từ. Cách định nghĩa ý nghĩa nhờ vào thuộc tính chung của những cty chức năng ngôn từ đã được nhiều nhà ngôn từ học tiếp nhận (xem ví dụ nổi bật nổi bật: Jakobson 1959) và rõ ràng đấy là ý niệm đặc trưng cho đường hướng nghiên cứu và phân tích ngữ nghĩa học không quan tâm đến khía cạnh bản thể luận của ‘ý nghĩa’, tức là đến việc xem xét xem thực ra của ‘ý nghĩa’là gì.

Phải đến cuối trong năm 80 và trong trong năm 90 của thế kỷ XX, yếu tố thực ra của ý nghĩa mới được hâm nóng trở lại nhờ ngôn từ học tri nhận. Theo cách hiểu của những nhà tri nhận luận (ví dụ: Lakoff và Langacker), ý nghĩa là „sự tưởng tượng về toàn thế giới” trong óc người nói, tức là toàn bộ những gì mà người nói liên hệ với những sự vật hay hiện tượng kỳ lạ của toàn thế giới quý khách quan khi sử dụng những từ. Chỉ có điều này thường không phải là những đặc trưng quan yếu mà là những đặc trưng nổi bật nổi bật, thường xuyên được liên tưởng với việc vật/ hiện tượng kỳ lạ. Nói cách khác, trong óc người nói tồn tại một bức tranh lược đồ về yếu tố vật/ hiện tượng kỳ lạ: đó là bức tranh ngôn từ về toàn thế giới. Bức tranh ngôn từ về toàn thế giới là một bức tranh được hình thành trong ý thức của người nói nhờ những kinh nghiệm tay nghề nhận thức và văn hóa truyền thống. Bức tranh này được kết nối trong ý thức của người nói với một biểu thức ngôn từ (một chuỗi âm thanh) và đó đó là ý nghĩa của biểu thức ngôn từ đó.

Với cách hiểu này, khái niệm ‘ý nghĩa’ được mở rộng thêm thật nhiều và càng trở nên mơ hồ, vì bản thân những khái niệm ‘bức tranh ngôn từ’và ‘biểu thức ngôn từ’ đều phải có nội hàm rất rộng và chưa lúc nào được xác lập một cách rõ ràng.

_____________________________________________